Blog Krytyczny

            Michael Haneke jest Austriakiem, ale urodził się w Niemczech (czyli odwrotnie jak Hitler). Międzynarodową karierę zaczynał od szokujących prowokacji, takich jak „Funny Games” i „Pianistka”, według okropnej prozy Elfriede Jelinek. Od 2005 roku, kiedy nakręcił „Ukryte”, film o europejskim poczucia winy wobec kolonialnej przeszłości, przyjął na siebie rolę tego, który porusza najtrudniejsze tematy współczesnej Europy. Po niedawnym ukazaniu się „Białej Wstążki” (wszystkie filmy według jego własnego scenariusza) można o nim mówić już otwarcie, jako o najważniejszym reżyserze naszego kontynentu. O kimś, na kogo filmy czeka się ze zniecierpliwieniem i ogląda w skupieniu, jako te, które wnoszą coś istotnego do naszej wiedzy o świecie i o nas samych.

            Przedmiotem zainteresowania Hanekego jest przemoc. Mechanizmy jej powstania i wnikania w społeczeństwo. Zaś wnioskiem nadrzędnym: niemożność całkowitego zrozumienia tych mechanizmów. Ukazuje on ludzi pozornie normalnych, którzy w istocie, choć nie zdają sobie z tego sprawy, są o krok od przepaści. Świat znajduje się tylko w pozornym rozkwicie. Jeżeli przypatrzymy mu się z bliska, okaże się, że w istocie jest zdegradowany, zepsuty od środka, przeżarty aż do samego dna. „Biała Wstążka” ma wyjaśniać tajemnicę, w jaki sposób w kraju wykształconym i cywilizowanym, zatryumfował nazizm. W tym celu przenosi nas do prowincjonalnego niemieckiego miasteczka w 1914 roku. Ukazując moment, kiedy pozornie zwyczajna społeczność zaczyna produkować potwory. Gdy wydobędą się ona całkowicie na światło dzienne, 20 lat później, spowodują największą katastrofę wszystkich czasów.

            Obraz, który widzimy, ma jakby dwie strony. Od strony fasady wszystko jest w porządku. Panuje ład, szacunek i ostry podział społecznych ról. Gdy jednak zaglądamy do środka, do poszczególnych domów jesteśmy świadkami horroru. Dzieci poddane są bestialskiej, sadystycznej wręcz dyscyplinie. Za najlżejsze przewinienia wymierza się im kary cielesne. Króluje kłamstwo i wszechobecna zmowa milczenia. W rodzinach mamy do czynienia z kompletną atrofią uczuć. Miłość, życzliwość, serdeczność, ustąpiły miejsca przemocy. Kobiety są zepchnięte na dalszy plan. Pozbawione głosu i własnego zdania. Są jedynie niemymi świadkami tego, co się dzieje wokół nich. Liczy się tylko władza, sprawowana przez mężczyzn. A ta sprowadza się do ciągu poniżań. Słabsi są tłamszeni, zwycięża ten, kto ma w ręce kij.

            Haneke pokazuje jak ta przemoc czysto rodzinna, niby dobrze ukryta przed światem, zaczyna stopniowo wydobywać się na zewnątrz. Jakby dzban zaczął się wreszcie przelewać. Sugeruje, że jest tylko kwestią czasu, gdy ofiary, potajemnie, same wezmą kij w dłoń i zaczną upominać się o sprawiedliwość. Zapragną same stać się katami. Na celownik zaś wezmą tych, którzy mają więcej od nich (dziecko miejscowego barona), ale też tych, których najłatwiej jest skrzywdzić (niedorozwiniętego chłopaka). Przemoc, którą się posługują, jest niczym więcej jak odbiciem przemocy, którą sami wcześniej doświadczyli. Świat dzieci jest odbiciem świata dorosłych. Od wychowania w skrywanej nienawiści do jej wybuchu oddziela nas tylko jeden krok.

            Jednocześnie mali kaci przejmują to, co charakteryzowało katów dorosłych. Nie tylko znęcają się nad innymi, biją i mordują. Nauczyli się też doskonale kłamać, że nic takiego nie ma miejsca. Wypierać ze świadomości wszystko to, co robią. To dlatego wszelkie dochodzenia nie zdają rezultatu. Nikomu nie da się udowodnić winy. Zmowa młodych z jednej strony i starych, którzy przyznając, że ta pierwsza ma miejsce, tym samym musieliby przyznać się do własnej winy, tworzy mur nie do sforsowania. Z całego miasteczka tylko skromny nauczyciel dociera do wyjaśnienia zagadki. Wraz z młodziutką dziewczyną, w której jest zakochany, stanowi jedyny promyk światła w ukazanym przez reżysera obrazie zła. Z drugiej strony to właśnie on jest przedstawicielem niemieckiej inteligencji, która zawiodła. Okazuje się zbyt słaby, zbyt osamotniony, by powstrzymać bieg wypadków.

            Film Hanekego jest zimny jak lód i precyzyjny niczym skalpel. Swą konstrukcją przypomina „Kruka” Henriego-Georgesa Clouzota, ale także późne dzieła Bergmana. Wieje z niego chłód niemalże arktyczny. Chociaż tak naprawdę nie pokazuje się nam żadnych scen przemocy, odczuwamy jej obecność. Jakbyśmy stąpali po uliczkach byłego obozu koncentracyjnego. Albo po lodzie, pod którym pulsuje rozgrzana do czerwoności lawa. Najgorsze rozgrywa się poza naszymi oczami. Jest ukryte za zamkniętymi drzwiami. Objęte tabu, wsunięte pod dywan. Jest to horror, który rozgrywa się każdego dnia, całymi latami, a następnie przechodzi z pokolenia na pokolenie. Córka nie powie nikomu, że ojciec wykorzystuje ją seksualnie. Za to potem, po cichu rozciągnie drut między drzewami, by zabił się jadąc na koniu. Bo każde zło rodzi chęć rewanżu. Każda ofiara marzy o zemście.

            Problem z „Białą Wstążką” jest poniekąd taki sam jaki niegdyś był z „Undergroundem” Emira Kusturicy. Może spowodować wątpliwości co do uczciwości wniosków, jakie stawia. Czy przypadkiem nie jest chęcią usprawiedliwienia samego siebie. Czy nie mamy do czynienia z twierdzeniem, iż „byliśmy nazistami, ale to dlatego, że mieliśmy wrednych rodziców”. Czy nie jest to przerzucanie odpowiedzialności jednego pokolenia na pokolenie poprzednie. Myślę, że Haneke unika tego typu oskarżeń lepiej niż swego czasu Kusturica. Jego film ma w sobie bowiem ogromny ładunek oskarżycielski skierowany przeciw własnemu narodowi. Naród ten w oczach reżysera znajduje się w stadium kompletnego upadku. Tu nie ma żadnego patosu. Żadnego przeświadczenia, że co prawda pobłądziliśmy w swych wyborach, ale posiadamy wiele chwalebnych cech (np. honor, wierność rozkazom, które nam ktoś wydaje). U Hanekego Niemcy to grupa przerażających twarzy, wykrzywionych w koszmarnym gabinecie luster. I może istotnie nazizm był tylko wynikiem krzywd, które były popełnione w przeszłości. Ale krzywdy te Niemcy sami sobie wyrządzili.

“Up In the Air” to film bardzo dobry, ale nie aż tak wybitny, by go od razu nagradzać. Nakręcił go Jason Reitman, ten sam, który wcześniej zrobił „Juno”. Nie lubiłem tamtego filmu i ten też nie wywołał we mnie zachwytu. Chociaż zauważyć tu należy pewien postęp. Reitman wciąż posługuje się manierą, która lekko mnie irytuje. Niby porusza istotne problemy współczesnego świata, niby ma oryginalne podejście do rzeczywistości, niby zagłębia się w psychikę współczesnego amerykańskiego mieszczucha, ale niestety to wszystko tylko niby. Jego filmy wyglądają tak, jakby zamiast wwiercić się w przedstawione zagadnienie, zaledwie dotykał go i zadowolony z siebie biegł dalej. Sugeruje on istnienie problemów, skrywanych pod pozorami udanego, nowoczesnego życia, co jest chwalebne, ale niestety zaskakująco mało z tych analiz wynika.

W „Up in the Air” mamy archetyp przystojnego, bogatego człowieka sukcesu. W ciągłym ruchu, loty samolotem w biznes-klasie, najdroższe hotele, karty kredytowe. Człowiek sukcesu to zresztą mało powiedziane. Mamy tu do czynienia wręcz z chodzącym sukcesem. Osobą, u którego wyznaczniki materialnego powodzenia zastąpiły już praktycznie wszystko. Lotnisko czy hotel jest jego domem. Z garnituru nie wyskakuje, chyba że musi iść spać. Kontaktów przyjacielskich, miłosnych, rodzinnych, jakichkolwiek nie utrzymuje. Jego mieszkanie, w którym przebywa tylko kilka dni w ciągu roku (i są to dla niego dni całkowicie stracone) jest zupełnie puste. Tak jak zresztą jego głowa, w której znajduje się jedynie zbiór praktycznych wskazówek na każdą zawodową i około-zawodową sytuację.

Jednocześnie nie powinniśmy dać się zwieść pozorom. Ten człowiek, będący na pierwszy rzut oka chodzącą doskonałością, obiekt marzeń i zazdrości, w interpretacji samego George’a Clooney’a wykonuje najgorszą robotę, jaką można sobie tylko wyobrazić. Jest wynajmowany przez rozmaite korporacje, by informować zatrudnionych tam pracowników o tym, że akurat stracili pracę. Z moralnego punktu widzenia jest to profesja sytuująca się piętro niżej od zawodu prostytutki. Od razu domyślamy się, że ceną, jaką bohater płaci za swoje finansowe przywileje, jest poczucie krańcowego zeszmacenia się. Z tego też wynika jego takie a nie inne podejściu do innych. Bliskich i tych, którzy mogliby stać mu się bliscy. Można to uznać za oskarżenie całego systemu. Ukazanie, co tak naprawę stoi w kapitalizmie za tymi wszystkimi błyskotliwymi karierami. Do czego prowadzi zaakceptowanie chwytliwych z pozoru reguł, które sam bohater wykłada na bardzo dobrze płatnych kursach dla początkujących cyników i pracoholików.

Ale nie byłoby przecież dramatu, gdyby nie chęć zmiany, przewartościowania wszystkiego, skrętu o 180 stopni. W tym wypadku owo pęknięcie następuje w bohaterze z dwóch powodów. Po pierwsze w jego pracy pojawia się osoba, której pęd do kariery i co za tym idzie podejście do człowieka przekracza granice rozsądku. Jeżeli dotychczas nasz bohater starał się zachować pozory, że to co robi nie jest kompletnym draństwem, to teraz próbują mu to odebrać. Z drugiej strony pojawia się w jego życiu kobieta, w której niebezpiecznie zaczyna się on zakochiwać. Łamiąc w ten sposób przyjęte przez siebie dawno temu zasady.

Najbardziej interesujący jest zwód, który Reitman robi pod koniec swego filmu. Gdy wydaje nam się, że wszystko zmierza do happy endu, zostajemy wyprowadzeni z błędu. Nie ma szczęśliwego zakończenia, nie ma możliwości odmiany. To, co dostrzegamy nie jest przemianą grzesznika w świętego. To tylko moment, kiedy ten grzesznik uświadamia sobie skalę swojego upadku. Zauważa, że życie, które toczy jest puste i nic nie warte. Ale i tak nie jest w stanie go odmienić.

Pytanie tylko, czy cała ta historia wnosi cokolwiek nowego, nie tylko do naszego życia, ale też do kina jako takiego. Mam bowiem wrażenie, że rewelacje Reitmana są rewelacjami pozornymi. Bohater, którego oglądamy jest kimś, kogo tak naprawdę widzieliśmy już w kinie wielokrotnie. Zmienia się tylko jego opakowanie. I scenografia, która znajduje się za nim. Ale sam wywód nie jest niczym oryginalnym. Przecież każdy już dzisiaj wie, że pieniądze szczęścia nie dają. Wszyscy potrzebujemy miłości, i tak dalej. No chyba, że Amerykanów dalej trzeba o tym przekonywać. Natomiast dla reszty świata wszystko, o czym się tu mówi będzie od początku dość oczywiste.

Także walory czysto techniczne z pewnością nie czynią z tego filmu dzieła wyjątkowego. George Clooney jest bardzo dobry, ale to nie jest rola na Oskara. Pozostali aktorzy są wiarygodni, ale też bez przesady. Wśród dialogów trafia się kilka, niedużych perełek, ale daleko całości do poziomu mistrzostwa. Sądzę, że nie jest to utwór, do którego będziemy wracać po latach z wypiekami na twarzy. Podobnie zresztą jak do „Juno”. Też bardzo przecenianego w swoim czasie.